Coronavirus (COVID-19)

کورتکراوەی ڤایرۆسی کۆڕۆنا بریتیە لە COVID-19 بە واتای:

“China Outbreak Virus in December 19”

C-China چین

O-Outbreak بەرپابوون

V-Virus  ڤایرۆس

I-in  لە

D-December- 19   نۆزدەی کانونی یەکەم

لە ماڵپەڕی (ڕێخراوی جیهانی تەندرووستیWorld Health Organisation) - WHO

باس لە ڤایرۆسی کۆڕۆنا و ڕێگای خۆ پاراستن و وڵامی چەند پرسیارێکی باو لەگەڵ وەڵامەکەی دانراوە:

•ڤایرۆسی کۆڕۆنا چییە؟ 

نەخۆشییەکی گوازراوەیە، دەگوازرێتەوە لە کەسێکی توش بوو بۆ کەسێکی تر، نیشانەکانی بریتین لە (کۆکەیەکی وشک، هەندێک لە نەخۆشەکان ئازاری ماسوڵکەکان و ژانەسەریان هەیە، سکچون) وە لەسەدا ۸٠ ی خەڵک بە قورسی توشی نەخۆشیەکە نابن.

چەند جۆرێکی هەیە کە توشی مرۆڤ و گیانلەبەران ئەبێت 

جۆرە باوەکەی کە تووشی مرۆڤ ئەبێت ئەمانەن:

1. 229E (alpha coronavirus)

2. NL63 (alpha coronavirus)

 3. OC43 (beta coronavirus)

4. HKU1 (beta coronavirus)

جۆرەکانی تری کە توشی مرۆڤ دەبن ئەمانەن:

5. MERS-CoV

6. SARS-CoV

7. SARS-CoV-2

•ڕێگانی خۆپاراستن و هۆکارەکەی:

1. زۆر شوشتنی دەستەکان بە جێڵی پاککەرەوە یان ئاوی گەرم و سابوون. 

بۆچی؟ چونکە لە کاتی شوشتنی دەستەکانت بە جێڵ یان ئاو و سابوون ئەو ڤایرۆس و بەکتریایانە لە ناو ئەبات کە لەوانەیە لەسەر دەستت بێت.

2. دوور بوەستە لەو کەسەی هەڵامەتی هەیە ئەوەی دەکۆکێت یان دەپژمێت بە دووری (۱ مەتر ) نێوانتان هەبێت. 

بۆچی؟ چونکە کاتێک کەسێک دەپژمێت یان دەکۆکێت لەگەڵیدا چەندین لە دڵۆپی شلە دەپڕژێنێت کە چەندین ڤایرۆسی لەخۆ گرتووە کە لێی نزیک بووی کاتێک تۆ هەناسە هەڵدەمژی بڕێکی زۆر لەو ڤایرۆسە لەگەڵ هەناسە وەرگرتنت هەڵی ئەمژی ڤایرۆسەکە دەچێتە ناو لەشتەوە ئەگەر نەخۆشەکە تووشبوو بێت بە ڤایرۆسی کۆڕۆنا.

3. خۆپاراستن لە دەست دان لە چاو و لووت یان دەم، دەستەکان بەرکەوتنیان زۆرە لەکاتی دەست دان لە ڕوویەک کە ڤایرۆسی لەسەرە ئەبێتە هۆی هەڵگرتنی ڤایرۆسەکە ولەکاتی دەست دان لە دەم و چاوت و لووتت دەبێتە هۆی چونە ژوورەوەی ڤایرۆسەکە بۆ ناو لەشت.

4. بەکار هێنانی کلێنکس لە کاتی کۆکە و پژمین، دەبێتە هۆی پاراستنی کەسانی دەوروبەرت لە توشبوون بە نەخۆشی سەرمابوون (هەڵامەت)، ئەنفلەوەنزا، کۆڕۆنا.

5. ئەگەر هاتوو نەخۆش بوویت لەماڵەوە بمێنەوە و کەسانی تر بپارێزە لە تووش بوون بەڵام ئەگەر نیشانەکانی ( تا ، کۆکە ، یان قورسی هەناسەدان، ژانەسەر) ت هەبو بە پەلە پزیشک ئاگادار بکەوە یان پەیوەندی بکە بە بنکەی تەندرووستی.

6. بەردەوام ئاگاداری ڕێنماییە تەندرووستیەکان بە کە لە لایەن وەزارەتی تەندرووستییەوە دەردەچن و پابەند بە پێیان. 

لە ماڵپەڕەکە وەڵامی چەند پرسیارێک دراوەتەوە لەوانە:

1. ئایا چۆن ڤایرۆسی کۆڕۆنا ئەگوازرێتەوە؟ 

ڤایرۆسەکە لە کەسێکی توشبوو بۆ کەسێکت تر لە کاتی کۆکین یان پژمین دەبێتە هۆی گواستنەوەی ئەو شلانەی کە دەپڕژێن کە چەندین ڤایرۆسی لەگەڵە دەچێت بۆ کەسی ساغ 

یان ئەم ڤایرۆسە دەگوازرێتەوە لە ڕێگای دەست دان لە ڕوویەکی هەڵگر بە ڤایرۆسەکە.

2. چۆن خۆم بپارێزم؟ 

خۆت بپارێزە لە کەسێکی نەخۆش و دەستەکانت زوو زوو بشۆ و کلێنکس بەکار بهێنە لە کاتی پژمین و پەیڕەوی ڕێنمایەکان بکە دڵنیا ببەوە کەسانی دەورووبەرت ڕێنماییەکان جێبەجێ دەکەن.

3. ئایا پێویستە ماسک بەکار بهێنم بۆ خۆ پارێزی؟

پێویست ناکات کەسێکی ساغ ماسک ببەستێت تەنیا کەسی توش بوو بیبەستێت بۆ پارستنی کەسانی تر ئەگەر تۆ نەخۆش نەبووی بە ڵام چاودێری کەسێکی توشبوو بە ڤایرۆسەکەت ئەکرد پێویستە ئەکاتە ماسک بەکار بهێنی.

4. ئایا هیچ کارێک هەیە کە پێویستە نەی کەم تاکو خۆم بپارێزم؟

ئەو شتانای کە نابێت بیکەی خۆتی لێ بپارێزی بریتین لە (جگارەکێشان، بەکار هێنانی مەڵتی ماسک' چەند ماسکێک لەسەر یەکتری'، بەکار هێنانی دەرمان بێ ڕاوێژکردن بە دکتۆر)

5. ماوەی مانەوەی ڤایرۆسی کۆڕۆنا لەسەر هەر تەنێک چەندە؟

دڵنیا نین کە ماوەکەی چەندەلەوانەیە چەند کاتژمێرێک یان هەتا چەند ڕۆژێک بخایەنێت، بەڵام ئەم ڤایرۆسەش پێدەچێت هاوشێوەی ڤایرۆسەکانی تر لەسەر هەر تەنێک بمێنێتەوە.

وە لە سایتی business insider دا ماوەی مانەوەی ڤایرۆسەکە باس ئەکات بەم شێوەیە:

لە هەوادا : ۳ کاتژمێرە

لەسەر مس: ٤ کاتژمێر

لەسەر کارتۆن و پەڕ (وەڕەقە): ۲٤ کاتژمێر 

لەسەر پۆڵایەکی ژەنگ نەگرتوو: ۲ بۆ ۳ ڕۆژ

لەسەر پلاستیک: ۳ ڕۆژ

وە ماڵپەڕی تەندرووستی جیهانی باس لە ڕێژەی تۆمارکردن دەکات تۆمارەکە تاکو ئەمڕۆ بریتین لە 

٦۳۸،۱٤٦ تۆمارکراو تووش بوون لە ۲٠۳ وڵات لەم تۆمارکراوانە ۳٠،٠۳۹ کەس مردوون 

وەرگێڕانی لە (ئینگلیزی بۆ کوردی)

لە ماڵپەڕی ڕێخراوی تەندرووستی جیهانی:

م. ڕێژنە مصطفی حسین/ پەیمانگای زاگرۆسی ناحوکمی